φιλελληνισμός

Ιδεολογική και πολιτική κίνηση, που αποσκοπούσε κυρίως στην ηθική και υλική ενίσχυση του ελληνισμού κατά την εποχή της τουρκοκρατίας, προπάντων όμως κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα του 1821-29. Το φαινόμενο του φ. συνδέεται άμεσα με το ρομαντικό κίνημα του 19ου αι., αλλά οι ρίζες του ξεκινούν από πολύ παλαιότερα, από την Αναγέννηση τουλάχιστον και εξής. Ο όρος ωστόσο είναι ακόμα πιο παλαιός: στα κλασικά χρόνια η λέξη φ. χρησιμοποιήθηκε όχι μόνο για τους ξένους φίλους των Ελλήνων, αλλά και για τους Έλληνες που μεριμνούσαν για την εθνική ενότητα (π.χ. ο Ξενοφών αποκαλεί φιλέλληνα τον Αγησίλαο), για όσους δεν συμμετείχαν αλλά έδειξαν ενδιαφέρον για τον αγώνα εναντίον των Περσών (Ιέρων των Συρακουσών, Αλέξανδρος, γιος του βασιλιά Αμύντα της Μακεδονίας). Φιλελληνιστές αποκαλεί επίσης ο Πλάτων τους πολίτες της ιδανικής Πολιτείας του. Από τους ξένους, εξάλλου, ο πρώτος που ονομάστηκε φιλέλλην θεωρείται ο βασιλιάς της Αιγύπτου Άμασις και με τον ίδιο τρόπο πήραν τον τίτλο αυτό Πέρσες ηγεμόνες (Κύρος), Πάρθοι, Αρμένιοι και Άραβες, καθώς επίσης και Ρωμαίοι (όπως ο ύπατος Τίτος Κόιντος Φλαμινίνος, ο Μάρκος Αντώνιος κ.ά.). Μετά την Άλωση (1453) και τη φυγή των Ελλήνων λογίων προς τη Δύση, η στροφή προς τις κλασικές σπουδές και τα αρχαιοελληνικά πρότυπα ξαναθύμισε στους ουμανιστές την παλαιά δόξα των Ελλήνων. Πολλοί δεν περιορίστηκαν μόνο να θαυμάσουν τον κλασικό κόσμο μέσα στα χειρόγραφα και στα βιβλία τους, αλλά θέλησαν να επισκεφτούν την κοιτίδα του, να μελετήσουν τα λείψανά του και να αναλογιστούν με απαισιοδοξία την κατάπτωσή του, για την οποία –οι πιο ειλικρινείς– έβρισκαν πως η δυτική χριστιανική Ευρώπη έφερε τις ευθύνες της. Από την άλλη μεριά, τη συμπάθεια του δυτικού κόσμου για την τύχη του υποδουλωμένου ελληνικού έθνους την προκαλούσαν και οι ίδιοι οι απόδημοι Έλληνες λόγιοι, οι οποίοι με εκκλήσεις για βοήθεια και υπομνήματα για την πατρίδα τους παρακινούσαν τους Ευρωπαίους ουμανιστές και ηγεμόνες να θυμηθούν την προσφορά του ελληνισμού στον πολιτισμό και την υποχρέωσή τους να τον αποκαταστήσουν στην αλλοτινή του ιστορική μοίρα. Ύστερα από την προεργασία αυτή παρατηρείται ένα αυξημένο ενδιαφέρον για την Ελλάδα και τους κατοίκους της, το οποίο γίνεται περισσότερο συγκεκριμένο με τις ωραίες εικονογραφημένες περιγραφές τοπίων της χώρας, με παρατηρήσεις για τη ζωή των νεότερων Ελλήνων και με σκέψεις για το μέλλον τους. Από την αγάπη λοιπόν προς τα λείψανα του κλασικού κόσμου αναπήδησε ο πρώτος φ., που διαδόθηκε με τον περιηγητισμό στον ελληνικό χώρο. Στην τάση αυτή έδωσε νέα ώθηση ο νεοκλασικισμός (προπάντων ο γερμανικός) του 18ου αι. Η κίνηση κορυφώνεται με την ακμή του ρομαντισμού, οπότε και οι περιηγήσεις στην Ελλάδα είναι πιο συχνές και περισσότερο φιλελληνικές (όπως π.χ. του Choiseul Gouffier, του Σατωβριάνδου, του Lebrun, του λόρδου Βύρωνα, του Πουκεβίλ κ.ά.). Την ίδια εποχή αρχίζει στη δυτική Ευρώπη η παρουσίαση των πρώτων φιλελληνικών λογοτεχνημάτων (Χέλντερλιν, Σατωβριάνδος κ.ά.), ένα είδος που θα γνωρίσει τη μεγαλύτερή του διάδοση μετά τις πρώτες εντυπωσιακές επιτυχίες της Ελληνικής Επανάστασης. Από απλό ακαδημαϊκό ενδιαφέρον των λογίων και των συγγραφέων ο φ. εξελίχθηκε από το 1821 σε θέμα με έντονο πολιτικό χρώμα. Μετά την αποτυχία των φιλελεύθερων κινημάτων της Ισπανίας, της Πορτογαλίας και της Ιταλίας, η έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης προκάλεσε τον ενθουσιασμό των απανταχού εχθρών της πολιτικής της Ιερής Συμμαχίας και του συντηρητισμού του Μέτερνιχ. Ο φιλελευθερισμός λοιπόν συνδυάζεται με τον ρομαντισμό και συμπληρώνει τον ενθουσιασμό των νεοκλασικών με ενεργή τώρα συμμετοχή στον ελληνικό αγώνα, με έντονη φιλελληνική δραστηριότητα στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, στα κοινοβούλια, με στρατολογίες εθελοντών, με φιλελληνική προπαγάνδα, με εράνους για λογαριασμό των επαναστατών και άλλες ενέργειες, που τόνωσαν το ηθικό των Ελλήνων και αντικαθιστούσαν έως ένα σημείο την έλλειψη επίσημης εκπροσώπησης της Ελλάδας στις ξένες χώρες και κυβερνήσεις. Η δραστηριότητα αυτή παρουσιάστηκε στα περισσότερα από τα ευρωπαϊκά κράτη, καθώς επίσης και στην Αμερική (κυρίως στις ΗΠΑ, αλλά και σε μερικά κράτη της Λατινικής Αμερικής). Φυσικά περισσότερη κίνηση παρουσιάζεται σε χώρες με σχετική ελευθερία έκφρασης (στην ομόδοξη Ρωσία π.χ. ο φ. δεν έχει να παρουσιάσει επίσημες εκδηλώσεις). Στη Γαλλία μεγάλο ρόλο παίζουν οι φιλελεύθερες εφημερίδες, που ενημερώνουν το κοινό για τις επιχειρήσεις και εξάπτουν τα χριστιανικά αισθήματά του με άρθρα εναντίον των μουσουλμάνων Οθωμανών και των συμμάχων τους. Το 1823 ιδρύεται στο Παρίσι η πρώτη Επιτροπή των Ελλήνων και το 1824 η Φιλανθρωπική Εταιρεία για την Eνίσχυση των Ελλήνων. Την ίδια περίπου εποχή (1823-25) τυπώνονται περιοδικά και φυλλάδια με θέμα τον ελληνικό αγώνα, παίζονται θεατρικά έργα, γράφονται ποιήματα, συνθέτονται λιμπρέτα και ζωγραφίζονται πίνακες (Ντελακρουά), όλα εμπνευσμένα από την Ελλάδα. Κυκλοφορούν επίσης και επιστημονικά βιβλία που συνηγορούν υπέρ των ελληνικών απόψεων (όπως π.χ. η έκδοση των δημοτικών τραγουδιών από τον Φοριέλ). Πιο ενθουσιώδεις και από τους Γάλλους είναι οι Γερμανοί φιλέλληνες, που έκαναν, κατά την έκφραση του ιστορικού Μέντελσον-Μπαρτόλντι, το ενδιαφέρον για την Ελλάδα «θρησκεία της νιότης και των γηρατιών». Φιλολογικά έργα γράφονται, υπομνήματα κυκλοφορούν (σε πείσμα της λογοκρισίας) με θέμα την αγωνιζόμενη Ελλάδα, ιδρύονται φιλελληνικά σωματεία και διενεργούνται έρανοι για τους Έλληνες πρόσφυγες. Αλλά ο γερμανικός φ. φτάνει στο αποκορύφωμά του μετά την άνοδο στον θρόνο της Βαυαρίας του Λουδοβίκου A’ (1825): ο ίδιος γράφει ποιήματα, ευνοεί τη φιλελληνική κίνηση, προσπαθεί να επηρεάσει τους άλλους ηγεμόνες των γερμανικών κρατιδίων υπέρ των Ελλήνων και επιτρέπει στους αξιωματικούς και υπαξιωματικούς του να έρθουν ως εθελοντές στην Ελλάδα. Πολλά υλικά οφέλη έδωσε στους Έλληνες η φιλελληνική κίνηση των Ελβετών: ήδη κατά το πρώτο έτος του αγώνα (1821) ιδρύεται στη Βέρνη η πρώτη φιλελληνική επιτροπή, που έδωσε το παράδειγμα για την ίδρυση 27 ακόμα ανάλογων επιτροπών στη Ζυρίχη και σε άλλες ελβετικές πόλεις. Ο τραπεζίτης μάλιστα Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος, που θεωρήθηκε από πολλούς ως ο μεγαλύτερος φιλέλληνας της Ευρώπης, ξόδεψε τεράστια ποσά από την προσωπική του περιουσία για τους Έλληνες, υποστήριξε τα ελληνικά αιτήματα σε ευρωπαϊκές αυλές, εφοδίασε με τρόφιμα το πολιορκημένο Μεσολόγγι και υποστήριξε θερμά τον Καποδίστρια κατά την εποχή της καθόδου του στην Ελλάδα. Το αγγλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα έγινε μεγάλο ύστερα από τις σφαγές της Χίου, αλλά ουσιαστική βοήθεια δόθηκε μόνο αφού δημιουργήθηκε στους Άγγλους εμπόρους η πεποίθηση για την τελική νίκη των Ελλήνων. Σπουδαιότερο όργανο του αγγλικού φιλελληνικού κινήματος στάθηκε το Ελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου, το οποίο βοήθησε στη σύναψη του πρώτου δανείου προς τους Έλληνες επαναστάτες, επηρέασε την αγγλική πολιτική και οργάνωσε την αποστολή στην Ελλάδα Άγγλων φιλελλήνων (όπως λ.χ. του συνταγματάρχη Λ. Στάνχοπ), αλλά και ξένων (Ιταλών, Ισπανών κ.ά.). Το ίδιο κομιτάτο οργάνωσε την κάθοδο στην Ελλάδα και του λόρδου Βύρωνα, ο οποίος, με την αίγλη του ονόματός του, έδωσε νέα ώθηση στο φιλελληνικό κίνημα ολόκληρης της Ευρώπης. Δεν είναι γνωστά όλα τα ονόματα και ο ακριβής αριθμός όλων των φιλελλήνων που ήρθαν και πολέμησαν στην Ελλάδα. Υπολογίζονται σε περισσότερους από 300. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν στην πλειονότητά τους φιλελεύθεροι στρατιωτικοί και προέρχονταν από τη Γερμανία (οι περισσότεροι, πάνω από 120), από τη Γαλλία (56), την Ιταλία (50), την Ελβετία, την Αγγλία, τη Δανία, την Κορσική, την Πολωνία, την Αυστρία, τη Σουηδία, τη Σκοτία, την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Ουγγαρία, την Ιρλανδία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Βουλγαρία, την Αμερική και την Αίγυπτο. Οι φιλέλληνες αυτοί δεν έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις πολεμικές επιχειρήσεις (ύστερα προπάντων από την καταστροφή στο Πέτα). Οι περισσότεροι (επαγγελματίες στρατιωτικοί) δεν θέλησαν να κατανοήσουν ότι στα άτακτα επαναστατικά στρατεύματα δεν ήταν εύκολο και επιτυχές πάντα να εφαρμόζεται η ευρωπαϊκή τακτική. Μεγαλύτερη ήταν η ηθική σημασία της συμμετοχής τους. Πολλοί από αυτούς επηρέασαν τα ιδεολογικά ρεύματα στην Ελλάδα (ο Στάνχοπ π.χ. εκπροσωπούσε τις ωφελιμιστικές απόψεις του μεγάλου Άγγλου κοινωνιολόγου Τζερ. Μπένθαμ), ίδρυσαν τυπογραφεία και εφημερίδες (η πιο γνωστή είναι τα Ελληνικά Χρονικά, που εξέδιδε ο Ελβετός I. Μάγερ στο Μεσολόγγι), συνέταξαν τα πρώτα συνταγματικά κείμενα (με βάση συνήθως τα αγγλοαμερικανικά πρότυπα), προσπάθησαν να οργανώσουν το πυροβολικό (Πάρι κ.ά.), και τακτικά σώματα πολεμιστών (Φαβιέρος) και άλλοι νοσοκομεία και άλλα κοινωφελή ιδρύματα. Στο πλαίσιο, τέλος, της συμβολής του φ. στην απελευθέρωση της Ελλάδας πρέπει να ενταχθεί από τη μια μεριά η μεταστροφή της αγγλικής πολιτικής (μετά την άνοδο στην εξουσία του Tζ. Κάνινγκ), η συνεργασία Γαλλίας και Αγγλίας στην επιβολή των όρων του πρωτοκόλλου του Λονδίνου της 24 Ιουνίου/6 Ιουλίου 1827 επί της Πύλης, η ναυμαχία του Ναβαρίνου και η εκκαθάριση της Πελοποννήσου από τους Τουρκοαιγυπτίους του Ιμπραήμ, γεγονός που κατέστη εφικτό ύστερα από την αποστολή του Μεζόν και των 15.000 Γάλλων στρατιωτών. Αλλά ο φ. δεν εξαφανίστηκε μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας. Σε πολλές χώρες (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Γερμανία, Αμερική) επαναλήφθηκαν, σε μικρότερο βέβαια βαθμό, φιλελληνικές εκδηλώσεις (συλλαλητήρια, έρανοι, υπομνήματα και παραστάσεις σε κυβερνήσεις κλπ.), κατά τη διάρκεια των ηπειροθεσσαλικών επαναστάσεων (1854, 1878), των κρητικών εξεγέρσεων (1866 κ.ά.), του Eλληνοτουρκικού πολέμου του 1897 (κατά τον οποίο ήρθαν και πολέμησαν Ιταλοί Γαριβαλδιvoi), του Μακεδοκινού αγώνα και άλλων κρίσεων του ελληνισμού. Επαναλήφθηκαν επίσης και αυτή τη φορά οι φιλολογικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, οι οποίες, με θέματα ελληνικά, αποσκοπούσαν στη δημιουργία φιλελληνικού κλίματος για την υποστήριξη των ελληνικών απόψεων. Η φιλελληνική δραστηριότητα αναπτύχθηκε κυρίως στα ευρωπαϊκά κράτη και στην Αμερική. Εδώ, η πρώτη σελίδα έκκλησης της «Ελληνικής Επιτροπής της Boστώνης» (1823) υπέρ των Ελλήνων. Λαχνός από τη λαχειοφόρο αγορά κατά την οποία μοιράστηκαν έργα καλλιτεχνών της Γενεύης, με σκοπό την ενίσχυση του ελληνικού αγώνα (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι). Έλληνες αγωνιστές ευχαριστούν τους Ελβετούς φιλέλληνες (πρώτο κομιτάτο της Γενεύης) για τις προσφορές τους. Το ευχαριστήριο έγγραφο αναφέρει τα ονόματα 158 Ελλήνων με τις υπογραφές τους (Δημόσια και Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη, Γενεύη). Υπόμνημα περί της Ελλάδος (1825) του Σατωβριάνδου, που αναφέρεται στην οικονομική ενίσχυση του ελληνικού Αγώνα (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι).

* * *

ο, Ν

1. η αγάπη για την Ελλάδα και τους Έλληνες

2. (ιδίως) ιδεολογική και πολιτική κίνηση για την ηθική και υλική υποστήριξη τών αγωνιζόμενων για την ελευθερία τους Ελλήνων πριν και κατά τη διάρκεια τής επανάστασης τού 1821.

[ΕΤΥΜΟΛ. < φιλέλληνας + κατάλ. -ισμός*. Η λ. μαρτυρείται από το 1761 στον Ιώσηπο Μοισιόδακα].